Öncəki yazılarımda dediyim  kimi, soyumuz Qarabağ-Zəngəzur bəylərindən gəlir... Zəngəzurun indiki Laçın rayonu ərazisindəki Bağırbəyli elində - Ağanus və Fətəlipəyə kəndlərində böyük torpaq sahələri və mal-qaraya sahib olan babam Əbdüləli bəy 1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə  erməni terrorçuları digər kəndlərlə bərabər Ağanus kəndimizi də 3 dəfə işğal edib yandıran zaman onlara qarşı döyüşlərdə fəal iştirak edib.  

 

Çar Rusiyası dövründə bilərəkdən müsəlmanları, xüsusən Azərbaycan türklərini məcburən hərbi xidmətə və müharibələrə cəlb etmir, bunun əvəzinə varlılardan, zadəgan və bəylərdən hökumətin hesabına ordu üçün pul ödənilirdi. Amma ermənilər və digər xristian təbəələr məcburi olaraq hərbi xidmətə, eləcə də savaşlara göndərilirdi...   

 

1905-1906-cı illərdə Çar casus şəbəkəsi tərəfindən qızışdırılmış erməni-müsəlman savaşında  babam Əbdüləli bəy ermənilərin atıcı silahlarla daha yaxşı davrandığına və taktiki hiylələri bildiyinə diqqət edir. Ona görə də odlu silah və qılınc, xəncərlə daha mükəmməl döyüşməyi öyrənmək məqsədi ilə babam 1914-cü ildə Yelizavetpol quberniyasının Görus qəzasının polis rəisi, eyni zamanda Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin İranla sərhəd idarəsi komissarının köməkçisi olan  Səlim bəy Rüstəmbəyova müraciət edərək könüllü şəkildə I Cahan savaşına yollanır. Qeyd edim ki, xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbidən bəhs edən “Qanlı zəmi” filmində xalq artisti Rasim Balayevin ifasında Səlim bəyin obrazı yaradılıb...   

 Səlim bəy babamın müharibəyə yollanmaq barədə xahişini dinlədikdən sonra bildirir ki, çar II Nikolayın fərmanına görə,  könüllü olaraq müharibəyə yollanan azərbaycanlı bəylərə  geri döndükdən sonra iki kənd hədiyyə edilməlidir. Və soruşur ki, bəy, inşallah, müharibədən sağ-salamat geri döndükdən sonra hansı kəndi götürmək istəyirsən. Babam bir az fikirləşir  və deyir ki,  Səlim bəy, Gorus yaxınlığındakı Dığ(“Tex”) və Gorunzur(“Kornidzor”) kəndlərinin ağası olmaq istərdim. Orada yaşayanlar erməni olsa da, qoçaq, zəhmətkeş camaatdır, torpaqları da münbitdir.  Həm də qoy o kəndlərimizin başçısı hansısa erməni yox, özümüz olaq... Səlim bəy babamın təklifi ilə razılaşır və  savaşdan döndükdə həmin kəndlərə sahib olması üçün ona yazılı, müvafiq möhürlü və imzalı sənəd verir.  

Qeyd edək ki, bəhs edilən kəndlər hazırda Laçın  rayonu ilə  Ermənistan sərhədində yerləşir. Və  ermənilər mütəmadi olaraq daha çox Dığ kəndi yaxınlığındakı postlardakı Azərbaycan hərbçilərinin guya onların at, yaxud mal-qara və ya qoyunlarını  aparmalarından, çoban və əkinçilərini əsir götürmələrindən şikayətlənirlər. Yanvarın 13-də də rəsmən “Tex” adlandırılan Dığ kəndinin çobanlarından biri azaraq Azərbaycan tərəfə keçib  və sonra hərbçilərimiz tərəfindən geri qaytarılıb. Məhz bu olaydan sonra bir daha Əbdüləli babamın həmin kəndlərlə bağlı hekayətini xatırladım...

 

Xülasə, babam II Dünya savaşına yollanır, qafqazlılardan ibarət  məşhur “Dikiy diviziya”nın tərkibində  Şimali Qafqazdan başlayaraq Ukrayna və Polşanın Krakov quberniyasınadək Almaniyaya qarşı döyüşlərdə iştirak edir. Əsas döyüşləri Ukraynanın Karpat dağları ərazsində olur. Çar II Nikolayın 3 xaç medalına layiq görülür. 4-cünü də alsaydı, o dövrün Rusiya qəhrəmanı adına layiq görüləcəkdi. Lakin 1917-ci ildə ağır yaralandığından Vətəninə - Azərbaycana məzuniyyətə göndərilir. Və həmin il Çar hakimiyyəti süqut etdiyindən geri qaytarılmır. Odur ki, Dığ və Gorunzur kəndlərinin babama verilməsi baş tutmur... 

 

Sözümün canı ondadır ki, Zəngəzur, o cümlədən sovet dövründəki Gorus rayonu ərazisi və deməli, həmin rayonun 44 günlük savaşdan sonra adı erməni mediasında tez-tez hallanan  Dığ(“Tex”) və Gorunzur(“Kornidzor”) kəndləri də tarixən Azərbaycan ərazisi olub. Həmin kəndlərə Rusiya imperiyası tərəfindən köçürülmüş ermənilər bizim qəza rəislərinin, bəylərin əmri altında əkinçilik, çobanlıq edib... 

 

Çar Rusiyasının XIX əsrin sonundakı yeni inzibati ərazi bölgüsünə əsasən, indiki Qapan, Gorus, Meğri, Sisyan, Laçın, Qubadlı, Zəngilan rayonları Zəngəzur qəzası adı ilə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasına daxil edilib. Qərbi Azərbaycanın digər torpaqları, həmçinin çağdaş Naxçıvan ərazisi isə İrəvan quberniyasına aid olub. Yəni həmin ərazilərdə “Ermənistan” adı inzibati vahid kimi də xəritələrə daxil edilməyib.  

 

 

Təəssüf ki,  Azərbaycan Xaql Cümhuriyyəti işğal edildikdən sonra, 1920-ci ilin axırında qondarma Ermənistan ərazisində sovet hakimiyyəti qurulan kimi xüsusən Sovet Rusiyasının Xalq xarici işlər komissarı Çiçerinin, eləcə də Lenin, Stalin və Orconikidzenin təzyiqi ilə Zəngəzur iki yerə parçalandı — Laçın, Qubadlı, Zəngilan Azərbaycan SSR-in tərkibində qaldı, bolşeviklərin tabeliyinə keçmiş yeni sovet respublikasının "təhlükəsizlinin təminatçısı" olan XI ordunun qəsdən etinasızlığı ilə ermənilər tərəfindən işğal olunmuş digər dörd rayon isə, yaylaqlar istisna olunmaqla Ermənistana verildi. Sonralar həmin yaylaqlar da, o cümlədən Qaragöl yaylağının bir hissəsi əlaltından ermənilər tərəfindən özününküləşdirildi...

Sözügedən “erməni” kəndləri babamın, o cümlədən bizim 1992-ci il işğalınadək yaşadığımız Laçın rayonunun Ağanus kəndindən görünürdü. XX əsrin əvvəlində həmin kəndlərin yaxınlığından kəndimizə atılmış top mərmilərinin qalıqları sovet dövründə hələ də  tapılırdı. 1992-ci ilin mayında isə  yenidən həmin ərazidən  kəndimiz, eləcə Laçın şəhəri atəşə tutulurdu... 

 

Şükürlər olsun ki,  44 günlük savaşda şəhid və qazilərimizin canı-qanı sahəsində torpaqlarımızın, o cümlədən Zəngəzurun xeyli hissəsi işğalçılardan azad edildi və babamın bəylik etməyi arzuladığı  rəsmən Dığ və Gorunzur kəndlərindəki erməni əkinçi və çobanlar  hazırda  yaxın güllə atəşi məsafəsində Azərbaycan Milli Ordusunun nəzarətində dolanırlar...  

 

Sultan Laçın