Bu gün Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradıcısı və Milli Qurtuluş Hərəkatımızın böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadənin vəfatının 67-ci ildönümüdür.Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda dayanmadan  mücadilə etmiş M.Ə.Rəsulzadə zəngin irs qoyub getmişdir.Onun mühacirətdəki əsərlərinin 10 cildliyini nəşrə hazırlayıram və 2 cildi artıq nəşr edilib.Hazırda 3-cü cildi nəşrə hazırlayıram.Bu gün isə onun vəfatı günündə xatirəsini yad etmək üçün  1928-ci ildə  Türkiyədə “Azəri Türk” jurnalının 6-cı sayındakı(15 aprel, 1928-ci il) məqaləsini oxuculara təqdim edirəm.

 

 

 

       

Avropa məktublarına Rusiyaya aid bir mövzu ilə başlıyoram. Bu həm təsadüfi, həm də təbiidir. Təsadüfidir, çünki Parisə gəlir-gəlməz burada işbu mövzu ətrafında cərəyan edən bir mübahisənin təmas etdiyim məhfillərdə bir çox inikas¬ları¬nı gördüm. Təbiidir ki, çünki “Rusiyada milliyyət məsələsi” demək bizim mə¬sə¬lə deməkdir.

Hadisə bundan ibarətdir: məruf Kerenskinin müdiriyyəti altında Parisdə “Dni” namında rusca bir qəzetə çıxıyor. “Dni”nin ötədən bəri bəzi siyasi məsələlər üzə¬rin¬¬də siyasi mübahisə məclisləri təşkil etmək adətidir. Bu dəfə də “Dni” mühərrir¬lə¬rin¬dən və Kerenski qrupunun rüknlərindən Vişnyakın “Rusiyada milliyyət məsə¬ləsi” mövzusunda təqrir etdiyi rapor üzərinə rus sosyalist-revolyusioner firqəsinin sağ cinah liderlərindən Avksentyevin təhti-riyasətində bir mübahisə açılmışdır. Mübahisə həm mövzu, həm də kəndisinə iştirak edən ünsürlər etibarilə mühümdür. Burada başda eser firqəsi olduğu halda rus millətçiləri arasında mövcud bütün sol firqələrin müməssilləri iştirak etdiyi kibi, Rusiyadan ayrılmaq yolunda əzm və mü¬ca¬dilədə bulunan istiqlalçı qeyri-rus millətlərin də müməssilləri iştirak etmiş¬lərdir. Şunu da qeyd etməliyiz ki, bu iştirak məzkur müməssillər tərəfindən şəxsləri namına icra olunmuş, yoxsa bir firqə və təşkilatın rəsmi mandəsini haiz olmamış¬lardır.

 

Vişnyakın raporunu təşkil edən tez, son zamanlarda bir tərəfdən rus sosyalist¬ləri, digər tərəfdən də gürcü sosyal-demokratları arasında zühur edən ixtilaf ilə əla¬qə¬dardır. Hətta Vişnyak raporunun elmi qismini sərahətən bu məsələ ilə bağ¬la¬mış¬dır. Gürcü sosyal-demokratlarının lideri və milli Gürcüstan hökumətinin rəisi Noy Jordaniya axirən nəşr elədiyi risaləsində sosyalizm əsatizəsinin səlahiy¬yə¬tinə isti¬nad¬la milliyyət məsələsinin həddi-zatində müsbət bir qiyməti haiz olub hər hanki bir millətin kəndi müqəddəratını təyində səlahiyyətdar və istərsə bir döv¬lətdən ta¬ma¬milə ayrılmaya və kəndi başına müstəqil bir dövlət təşkil etməyə haqlı olduğunu dava etmişdir.

Vişnyak isə bu davanın əleyhindədir. Onunca “bir millətin kəndi müqəd¬də-ratını təyinə səlahiyyətdar olması” mütləq surətdə anlaşılamaz. Hələ bir millətin bu haqqında dövlət təşkilinə təşəbbüs edərək, mövcud təşəkküli-siyasidən ayrılmaya qədər qalxışması heç bir zaman,Jordaniyanın yapdığı kibi,mütləq surətdə vəz olunamaz. Çünki digər bir çox məsələlər kibi milliyyət məsələsi də zaman və mə¬kan xaricində, mücərrəd bir taqım nəzəriyyat sahəsində həll olunamazmış. Vişnyak ilə arkadaşlarının nəzərində milliyyət məsələsi mövcud və millətlərin kəndi mü¬qəd¬dəratlarını həllə səlahiyyətdar olmaları haqq isə, bu, məşrut bir haqdır. Hər halda istərsə ayrılır, kəndi başına müstəqil bir dövlət təşkil edər, şəklində təsəvvür olunacaq qədər mütləq bir haqq deyildir. Rusiyada bolşeviklərin becərib də səh¬ne¬yi-həyata yetişdirdiklərinə nəzərən üç yüzə qərib millət varmış. Bütün bun¬lar Rusi¬ya¬dan ayrılıb kəndi başlarına birər dövlət olurlarsa, o zaman Rusiyadan nə qalır! Bu hadisə nə rusların, nə də qeyri-rusların faydasına olamazmış. Binaə¬ni¬leyh mil¬lət¬lər və bu millətləri təmsil edən sosyalist və demokrat firqələr təqib olunan “müf¬rit iftiraqçılıq və mütləq istiqlalçılıq” qayəsindən vaz keçməli və fede¬rasyon prin¬si¬pini tərvic edən rus demokratiyası ilə şimdidən ümumi bir lisan bul¬ma¬ya çalışmalı imişlər.

 

Rapor sahibi başda Jordaniya olduğu halda, gürcü sosyalistlərinin qafqasiya¬lı¬lar, ukraynalılar və türkistanlılarla birlikdə Rusiya əleyhində hazırlıqlarda bulu¬na¬raq kəndisini parçalatdırmaq niyyətində olduqlarını və sadə bolşeviklərə deyil, ələl¬ü¬mum Rusiyaya qarşı vəziyyət aldıqlarını şiddətlə tənqid edərək Jordaniyanın bir sözünü alaraq bununla istiqlalçılıqda müzirr olan millətləri təhdid ediyor. Əvət, doğrudur, diyor; “Biz şimdidən vəziyyət almalı, hadisata icrai-təsir etməli, tarixin təbii qüvvətlərini tənzim etməliyiz” bu təbii qüvvətin hürr yanı,Jordaniyaya görə, məh¬kum millətlərin istiqlallarını kəsb edəcəkləri bir istiqamət üzərində inkişaf ediyor. Halbuki Vişnyaka görə sövqi-təbiət Rusiyadan ayrılmaq istəyən millətlərin deyil, bu millətləri sərbəst buraxmaq istəməyən rusların lehində imiş. Çünki “daha gənc, qüvvətli və istiqbala malik olan bir millət heç bir zaman sıcaq dəniz yolla¬rı¬nın kəndi üzünə qapanmasına təhəmmül edəməz”miş.

 

Kerenskinin qəzetəsi bu mövzui münaqişə üçün Parisdə mövcud müxtəlif mil¬lət və firqələrə mənsub zəvata surəti-məxsusədə dəvətnamə göndərmişdir. Bu¬nun¬la “Dni” sənələrdən bəri yekdigəri ilə görüşməyən zəvatın Rusiya millətlərini candan əlaqədar edən bu məsələdə nə düşündüklərini öyrənmək üçün bir vəsilə ehzar et¬mək istəmişdir. Vəsilədən bilistifadə bir çox rus, ukraynalı, gürcü, erməni, azər¬bay¬canlı, yəhudi və sair millətlərə mənsub natiqlər bəyanatda bulunmuş, bun¬lar¬dan bir qisminin xülaseyi-bəyanatı nəşr edilmiş, digər qisminin də bəyanatları nəşr ediləcəkdir.

 

Fəqət bu vaxta qədər nəşr olunan bəyanatlar belə professor Milyukovun qəze¬tə¬sinə “bu adamlarla (yəni qeyri-rus millətlərə mənsub adamlarla) milliyyət məsə¬lə¬sinin həlli üçün müsbət bir şey görüşüləməyəcəyi” qənaətini vermişdir.

 

Mübahisəyə iştirak edən natiqlərdən bəzilərinin şayani-diqqət gördüyümüz mütaliə və cümlələri ilə möhtərəm qareləri aşina etmək istəriz. “Millətlərin faydası Rusiyadan ayrılmaqda deyil, kəndisi ilə qalmaqda” olduğunu isbat edən və “Böyük Rusiya” zehniyyətini daşıyan natiqlərin iqamə etdikləri dəlillər çox qəribdir. Bun¬lar¬dan biri Vişnyakın təsəvvürüncə “müştərək rus kültürü”dür. Qeyri-rus millətlərə mənsub natiqlərdən heç biri böylə müştərək bir kültür mövcud olduğunu qəbul etmi¬yorlar. Azərbaycanlı Ataməlibəyov bu kültürün sadə münəvvərlərdən bir qis¬mi¬nə şamil olduğunu, yoxsa Azərbaycan xalqının kəndi həyat və kültürü ilə müstə¬qil olaraq yaşadığını qeyd ediyor. Yəhudi sosyalistlərindən “Bund” müməssili Bra¬von isə qeyri-rus millətlərdən bir çoxunun rus xalqından daha ziyadə mədəni və kültürcə daha yüksək olduğunu dava və isbat etmişdir. Bu dava qarşısında şaşıran raportor isə “kültürü oxur-yazar adamların ədədi deyil, yüksək əsəri-düha yetiş¬dir¬mək istedadını göstərə bilmək əlamətləri ilə ölçmək lazımdır” deməkdən başqa bir cavab bulamıyor. “O halda ruslar isveçrəlilərdən daha kültürlüdür” sualına da “Əvət!” cavabını vermək zərurətində qalıyor.

 

İkinci səbəb iqtisadi iştirak mənafeyidir. Rusiya coğrafi bir vəhdət imiş. Bu vəhdəti pozmaq rusların faydası olmadığı kibi, qeyri-rusların da faydası deyilmiş. Məsələn, Rusiyadan ayrılan Azərbaycan petrolunu, Türkistan pambığını, Ukrayna buğdası ilə daş kömürü nə yapar? Kimə satar? Bu istidlalın nə qədər qərib olduğu¬nu söyləmək belə zaiddir. Rus natiqlərdən Timyaşev Gürcüstan ilə Ermənistanın Rusiyadan ayrılaraq tamamilə müstəqil olmaları ilə Rusiya ülfət peyda edə bilir; bu məmləkətlər ziraət məmləkətidir. Onların getməsindən Rusiya pək də mütəzərrir ol¬maz. Yalnız Donetsk kömürünə malik Ukrayna ilə Bakı petroluna malik Azər¬bay¬¬can nə der də Rusiyadan ayrılmaq fikrinə düşər?!.. Rusiya xalqı buna qətiyyən təhəmmül edəməz. Sərvət və məvaddi-zəruriyyə mənabeindən məhrum buraxılan Velikorusiya istər-istəməz, avtokratik bir hökumətə malik olur. Böylə bir hökumət isə kəndisindən ayrılan bütün bu məmləkətləri yeni başdan zəbt etmək zərurətinə düşər. Rus natiqlərindən bir qismi Türkistan, Ukrayna və Qafqasiyanın Rusiyanın həyat və inkişafı üçün bu qədər zəruri olduğunu şu surətlə isbat edərlərkən, digər bir qism natiqlər məsələyi başqa nöqteyi-nəzərdən təhlil ediyor, Rusiyada qalma¬nın bu məmləkətlərin kəndi mənfəətləri iqtizasından olduğunu iləri sürüyorlar. Türküstan və Qafqasiya cümhuriyyətləri ancaq mərkəzin təxsisatı ilə kəndi büdcə¬lərini tənzim edə biliyorlarmış. Görülüyor ki, Rusiya imperializmi bir tərəfdən ba¬za¬rın həqqi-hakimiyyəti, digər tərəfdən də sadə insani bir fikri-şəfqət üzərinə təəs¬süs ediyor. Mübahisəyə iştirak edən natiqlərdən zərafət örsü ilə təmayüz edən Bra¬vo¬¬nun dediyi kibi, dünyada bir dövlət və bir millət yoxdur ki, möhtac olduğu bütün məvaddı kəndi hakim olduğu ərazi daxilində bulmaq zərurətində bulunsun. Fərzən bir qitə petrol ərazisinə malik olmayan Fransa paytaxtında Moskvadan daha ziyadə bulunan avtomobillər benzinsizlik üzündən bir gün olsun durmamışlardır.

Eyni zamanda, petrola malik olmayan İtaliya müstəqil və böyük bir dövlət olmaqdan heç də məhrum olmamışdır. Ruslar yaşadığımız bu əsrdə beynəlmiləl mübadilənin fəth və istila sistemi xaricində üsullarla da qabili-icra olduğunu nədən unuduyorlar. Sıcaq və açıq dənizə çıxmaq ehtiyacı da mənasız və məntiqsiz bir dəlildir. Çünki məqsəd Qara dəniz isə bu nə sıcaq, nə də açıq bir dənizdir. Bəhri-səfid belə açıq deyildir. O halda Ataməlibəyovun dediyi kibi, rus sosyalistləri hü¬dud¬larını bəhri-mühitəmi dayandıracaqlar?

Xülasəsi, buna Vişnyakın müdafiə etdiyi “tez” millətlərdən nə ukraynalıları, nə türküstanlıları, nə də yəhudilərdən bir qismini tətmin etmişdir. İrlanda, Misir və Hindistan kibi məmləkətlərin İngiltərəyə qarşı elani-istiqlal davasında bulunduqları böylə bir zamanda nə kültürcə, nə iqtisadca, nə də tarixcə qüvvətli rabitələrdən məhrum bulunan Rusiya millətlərini siyasi bir qalpaq altında tuta bilmək əmri-mühaldır.

 

Rusiya ilə federasyon əsasını prinsip etibarı ilə qəbul edənlər miyanında qeyri-rus millətlərdən yalnız erməni müməssilləri təmayüz etmişlərdir. Bunlardan daşnaksütyun müməssili Xatisov hər nə qədər Ermənistan istiqlalının müdafiəsi, kəndi firqəsi üçün bir namus məsələsi və erməni milləti üçün bir ehtiyac olduğunu, bir taqım qeyd və qüyudla söyləmişsə də; erməni liberalları namına söz söyləyən Atabəyov irqdaşının bu nitqini şiddətlə tənqid eləmişdir. Rusiya xaricində müstəqil olaraq bir Ermənistan düşünmək qılıncdan baqi qalan erməniləri də ölümə vermək deməkdir. Bu natiqə görə ermənilər üçün Rusiya himayəsi və müdafiəsi xaricində müstəqil bir dövlət həyatı yaşamaq təsəvvürü cinayətdən ibarətdir. “Ermənistan təcrübə taxtası, ermənilər dəxi farə deyildir”. Rusiya Qafqasiyaya gəldiyi zaman ədədləri on mini keçməyən Qafqasiya ermənilərinin sayı bu gün bir milyon səkkiz yüz mini keçməkdədir. Halbuki vaxtilə iki milyonu mütəcaviz Türkiyə ermənilə¬rin¬dən bu gün bir kişi də qalmamışdır, fəqət bu məclisdə Atabəyova xatırladıl¬ma¬lı¬dır ki, Qafqasiyadakı erməni nüfusunun artması ermənilərin rusçuluğundan iləri gəliyorsa, Türkiyədəki fəlakətlərinin səbəbini də yenə o təşkil edər. Xatisov böyük bir tərəddüd və ehtiyatla olsa da istiqlalçılıq şüarının müdafiəsində əsrdidə qon¬şu¬la¬rı ilə həmahəng olmaq meylini izhar etməsi ilə Atabəyovdan daha ağıllı dav¬ran¬mışdır. Mübahisə tamamilə tamam olmamışsa da, raportor əcələ olaraq Parisdən getmək zərurəti ilə müarizlərinə cavabını vermiş və müdafiə etdiyi “tez” üzərində israr edərək nitqini şöyləcə xülasə etmişdir:

– Ya Pilsudskiyi, yaxud da sosyalist internasyonalını, ya Kamal Paşayı, yaxud da rus radikal-demokratizmini tərvic etməlidir. Jordaniyanın yapdığı kibi, Rusiyayı yıxmaq və parçalamaq məqsədi ilə bir tərəfdən Türkistan və Ukrayna ilə əsgəri ittifaq bağlamaq, digər tərəfdən də rus radikalizminə müraciət etmək olamaz!

Beş-altı ictimada söylənən bir çox nitqlərin çox müxtəsər və bilzərurə naqis bir xülasəsini təşkil edən bu sətirləri qaralarkən bu məsələdə bizzat Kerenskinin də bəyanatda bulunduğunu xəbər aldım. Fəqət bu qismindən də sonra bəhs edəriz. Şimdilik bu qədər ərz edə bilirəm ki, vaxtilə hərbdən bıkmış rus ordusunu nitq və iqna təriqilə hərbi-nihaiyə sövq etmək qeyrəti sayəsində “baş komandan” ikən “baş propaqandist” ləqəbini alan Kerenski sadə iqna və söz təsiri ilə rus köylüsünü hər¬bə sövq edəmədiyi kibi, hər nə qədər tarixi vəzifəsinə sadiq qalaraq milli qayələrini dərk etmiş millətləri rus idarəsi altında qalmaya təşviq etsə də, bu təşviqdən müs¬bət bir nəticə çıxmaz. Bilxassə ki, rus demokratiyası namına söz söyləyən natiq¬lərin ən qüvvətli dəlilləri sadə təhdiddən ibarətdir.

Qorxu üzərinə təəssüs edən federasyonun bugünkü bolşevik federasyonundan daha iyi nəticə verəcəyini bizə hanki məntiq isbat edər?!..

 

 

Mandə – qalmış

Müzir – israr edən, təkid edən

Əsatizə – ustad, müəllim

Tətmin - təminat vermə

Təmayüz – üstün duruma, gəlmə

Müməssil – nümayəndə

İqna - inandırma

 

Red: 15 nisan 1928 -15 aprel 1928