Elmi dildə “suisid” adlanan intihara Azərbaycan alim, sosioloq və hüquqşünaslarının baxışını araşdırarkən diqqətimizi Beynəlxalq Hüquqşünaslar İttifaqının Vitse-prezidenti, Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun elmi redaktorluğu ilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının müəllimi, hüquq elmləri doktoru, professor Bəhram Zahidovun 2012-ci ildə işıq üzü görmüş “İntihar” əsəri cəlb etdi. Kitabda sözügedən problem intihar fenomeninin tarixi və müasir vəziyyəti, intihar hallarının kriminoloji və sosioloji təhlili, intihar və ona oxşar əməllərin profilaktikası və s. aspektlərdən geniş təhlil olunur.
"Əgər bu əsər bircə nəfər şəxsi öz yolundan - intihar etmək yolundan geri qaytara biləcəkdirsə, onda mən özümü xoşbəxt hesab edəcəyəm”. Müəllif- professor Bəhram Zahidov kitabın ilk fəslinə epiqraf olaraq belə yazır...
Moderator.az müəllifin bu xoş niyyəti ilə həmrəy olmaqla mövzunun bəşəriyyət və xalqımız üçün kifayət qədər aktuallığını nəzərə alaraq “İntihar” əsərinin ən diqqətəlayiq və maraqlı məqamlarını oxucuların nəzərinə çatdırır:
(Əvvəli bu linkdə: //www.moderator.az/news/258639.html)
1.3. İnsanın yaşamaq və ölmək hüququ
İnsan həyatı şəxsiyyət üçün mənəvi, ruhi, sosial və hüquqi nemətlərin ən vacibi və zəruri olanıdır. «Həyat» və «ölüm», «yaşamaq» və «ölmək» kimi fenomenlər bütün canlılara mənsub və biri digərinə tamamilə əks olan, bununla belə həm də bir vəhdət təşkil edən ayrılmaz anlayışlar, həyat reallıqlarıdır. Bu anlayışlar həyatın və ölümün mənasının dərk edilməsi, onunla bağlı ayrı-ayrı məsələlər üzrə zəruri meyarların dəqiqləşdirilməsi üçün də son dərəcə vacibdir.
Dünyada hazırda insan ömrünün orta hesabla 72 il təşkil etdiyi məlumdur. Dini kitablarda isə insan ömrü, zaman etibarı ilə İlahi dərgahında cəmi bir günə bərabər tutulur. Bu da onu göstərir ki, əslində bizə uzun gələn insan ömrü ani bir müddət təşkil edir. Bəşəri mənada insan ömrü, zaman etibarı ilə olduqca tez başa çatır və haqlı olaraq deyirlər ki, heç kəs yaşamaqdan doymur. Həyata gələn hər bir canlı ölümlə də həyatdan gedir. «Son ucu ölümlü dünya» deyən Dədə Qorqud nə qədər uzaqgörən və haqlı idi...
....Ölümün səbəbləri həddindən çox və rəngarəng ola bilər. Tədqiq edilən intihar və ya evtanaziya nəticəsində baş verən ölümlərin dəqiq müəyyən edilməsi istintaq və kompleks ekspertizalar yolu ilə müəyyən edilə bilər...
Mövqeyimiz kifayət qədər fərqli olsa da, ümumiyyətlə hüquq ədəbiyyatında qeyd olunur ki, «ölmək hüququ – bu, insanın yaşamaq hüququ kimi, eyni təbii hüququdur. Evtanaziyaya isə insanın ölmək hüququnun realizəsinin bir növü kimi baxmaq lazımdır»( Bir sıra müəlliflərin fikrincə, suisid və evtanaziya bu hüququn fərqli realizə formalarıdır).
Qanunvericiliyə görə, şəxsin özünə qarşı törətdiyi suisid dekriminallaşdırılmışdır, evtanaziya isə qadağan olunmuş və kriminallaşdırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 135-ci maddəsinə görə evtanaziya, yəni xəstənin xahişi ilə onun ölümünü hər hansı vasitə, yaxud hərəkətlə tezləşdirmə və ya onun həyatının davam etməsinə kömək edən süni tədbirləri dayandırma cinayət məsuliyyətinə səbəb olur.
İnsanın yaşamaq hüququ dedikdə, insanın həyat və azadlıqlarının, toxunulmazlığının beynəlxalq və milli hüquq normaları ilə təminatlandırılmış təbii, ayrılmaz olaraq müdafiə edilməsi, onun üzərində sərəncam verilməsi imkanı başa düşülür. Yaşamaq hüququ son dərəcə mürəkkəb quruluşu və məzmunu ilə fərqlənir. İctimai münasibətlərin heç də hamısı bu və ya digər dərəcədə yaşamaq hüququnun realizə olunması ilə bağlı deyildir. Həmin ictimai münasibətlərin heç də hamısı qanunvericilik səviyyəsində lazımi qaydada tənzim edilməmişdir. Bu da öz növbəsində ictimai münasibətlərin həddən artıq çoxcəhətliliyi ilə əlaqədardır.
Zaman etibarilə yaşamaq hüququnun itirilməsi anının hüquqi cəhətdən müəyyənləşdirilməsi geniş diskussiyaya səbəb olan problemlərdən biridir. Buna görə də ölüm anının müəyyən edilməsi problemi bütün dövrlərdə kifayət qədər ciddi problem olmuş və vaxtaşırı olaraq tədqiq edilmişdir. Bu, transplantologiya erasında xüsusi aktuallıq kəsb edir. Məhz ölüm anında həm hüquqi, həm də tibbi-bioloji proseslər və nəticələr baş verir. Təbii ölüm özü olduqca mürəkkəb fizioloji bir proses olmaqla tibbi, bioloji, psixoloji, hüquqi, iqtisadi, siyasi və s. nəticələr doğurur. Qocaman tarixə ölümün baş verməsinin ən müxtəlif meyarları məlumdur.
Beləliklə, insanın yaşamaq və ölmək anının zaman meyarının dəqiq müəyyən edilməsi obyektiv hüququ nəticələr çıxarmaq, qanuni və ədalətli qərarlar qəbul edilməsi üçün son dərəcə vacibdir...
1.4. Ölüm növü kimi intihar fenomenin mahiyyəti
Məlumdur ki, ölüm orqanizmin həyat fəaliyyətinin geridönməz şəkildə dayanması, canlı varlığın mövcudluğunun labüd şəkildə baş verən təbii sonu hesab olunur. Mors omnia solvit – ölüm bütün məsələləri həll edir.
Hind filosofu Svami Vivekananda (1863-1902) görə ölüm zəifliyin ifadə formasıdır. Zəiflik ölüm hesab olunur. Ölüm vahid zaman ərzində populyasiyada ölən fərdlərin sayını göstərir. İncildə ölmüş adam günahdan azad olunmuş kimi qəbul edilir. Obrazlı desək, insanın vücudunda olan ruhla cismin həyati mübarizəsi ruhun azadlığa çıxması, cismin gərəksiz bir substansiya kimi torpağa tapşırılması ilə başa çatır. İslam dininə görə, ölüm haqq hesab edilir...
1907-ci ildə ABŞ-da ilk dəfə olaraq ölüm döşəyi hazırlayan həkimlər yaşayan insanla ölmüş insanın çəkisi arasında müqayisə apararkən ölüm vaxtı insanın öz çəkisinin 21 qramını itirdiyini müəyyən etdilər. Buna görə də ruhun çəkisinin cəmi 21 qram olduğu müddəası formalaşmağa başladı...
Bir insan kimi bizim borcumuz taleyimizə yazılmış ömrü mənalı və xeyirxah bir ömür kimi başa vurmağa yönəlməlidir. Lakin qəlbimizə qoyulmuş şeytan ruhu - nəfs, tamah, dünya malı, təəssüflə qeyd edilməlidir ki, bəzən insanı öz yolundan çıxarır və onu aldadıcı yola, günah yoluna istiqamətləndirir. Buna görə də insan həmişə öz əqlinin, zəkasının diqtəsi ilə hərəkət etməli, şeytanın felinə uymamalı, mənalı və xeyirxah əməllərlə məşğul olmalıdır...
Bəzi filosoflar fəlsəfənin əsas vəzifəsinin insanı ölümə hazırlamaqda görürlər. Müdriklərin dediyi kimi, həyata gəlmək nə qədər rəngarəngdirsə, hər bir fərdin ölümü də özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə fərqlidir. Ölümün bir çox növləri vardır: qəsdən adam öldürmə; intihar; təbii ölüm və s. Ölümün üsulları isə saysız-hesabsızdır. Bunlarla yanaşı, təcrübədə zəhərli hörümçəyi udmaq, fıstıq ağacı ilə nəfəs borusunutıxamaq, məngənə vasitəsi ilə boyunu qırmaq, damara zəhərli maye yeritmək, başı ağır dəmir parçasının altına qoymaq, başa çəkiclə mismar vurmaq və s. kimi intihar etmək üsulları da vardır.
Avstriyada intihar etmək istəyən qoca bunu öz başına mismar çalmaqla, Almaniyada özünü iki yerə bölməklə, Polşada uğursuz sevgi macərası yaşayan qızcığazın çoxlu dəmir məmulatlarını, şüşə parçasını, məişət əşyalarını udmaqla intihar arzularını yerinə yetirməsinə dair məlumatlar vardır. Göründüyü kimi ölümün, onun bir növü olan intiharın çoxsaylı icra edilmə, həyata keçirmə üsulları vardır...
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 120.1 maddəsində qəsdən adam öldürməyə ilk dəfə olaraq anlayış verilmişdir. Orada göstərilmişdir ki, qəsdən adam öldürmə insanın həyatdan qəsdən məhrum edilməsində ifadə olunan əməldir. Buna çox vaxt sadə ölüm də deyilir. Adam öldürmə anlayışı insanın doğulması və ölməsi ilə bilavasitə bağlı olan tibbi və hüquqi anlayışlardır. İnsan həyatı onun doğulması ilə, uşağın ana bətnindən ayrılması ilə müşayiət olunan fizioloji doğumla başlanır. İnsanın ölümü isə fizioloji və patoloji kliniki və bioloji formalarda ola bilər. Fizioloji ölüm insan orqanizminin son dərəcə qocalması nəticəsində təbii inkişafın sonu, yekunu olaraq baş verir. Bu zaman maddələr mübadiləsinin fasiləsiz baş verməsi sona çatır, həyat prosesləri tədricən sönür və ölüm baş verir. Bu bir bioloji varlıq olaraq insanın heç bir xarici təsir olmadan, öz təbii inkişafının sonu kimi təzahür edir. Patoloji ölüm isə bioloji varlıq kimi insana kənardan edilən müxtəlif təsirlər – zorakılıq, xəstəlik, dərman vasitələrinin təsiri, zəhərlənmə və s. nəticəsində baş verir. Bu zaman patoloji ölüm – ürəyin döyünməsinin, qan dövranının, nəfəs alıb-vermə prosesinin dayanması, mərkəzi sinir sisteminin öz funksiyasını itirməsi, uzunsov beyinin fəaliyyətini dayandırması anında baş verir və bununla da insan ölmüş hesab edilir.
İnsan ölümünün anlaqlı şəxsin öz iradəsi ilə, şüurlu surətdə, qəsdən baş verməsi intihar hesab edilir. Bu söz ərəb mənşəli «nahr» sözündən yaranmaqla, «qurban» mənasını verir. Sağalmaz və ağır xəstəliyə düşmüş insanların dözülməz ağrılardan xilas olmaq üçün, öz istəyi ilə ölüm yolunu seçməsi də intihar hesab oluna bilər. Sadəcə olaraq, belə əməllərin başa çatdırılması başqa şəxslərin köməyi ilə həyata keçirilir. Buna isə elmi-ədəbiyyatda «rahat ölüm» mənasını ifadə edən «evtanaziya» deyilir.
İntihar fenomeni - özünüöldürmə adamöldürmədən, qətldən onunla fərqlənir ki, qətl özgə şəxsin insanı fəal hərəkətləri ilə qəsdən, həyatdan məhrum etmədirsə, intihar insanın özü-özünü həyatdan məhrum etməsidir. Diferentia specifica - fərqləndirici əlamət, xarakterik xüsusiyyət. İntihar etmədə də, qəsdin obyekti qismində insan həyatı çıxış edir. Lakin adamöldürmədən fərqli olaraq, intihar etmə zamanı zərərçəkmiş şəxs və cinayəti törədən subyekt eyni şəxslər olurlar. İntihar – bu, insanın özünə qarşı, şüurlu surətdə, ani olaraq qəsdən törədilən əməlidir.Zərərçəkmiş şəxsin ehtiyatsızlıqdan özü-özünü öldürməsini intihara aid etmək olmaz. Bu, hər şeydən əvvəl, «bədbəxt hadisə», səhlənkarlıqdan ölüm kimi qiymətləndirilə bilər...
Özünə ölüm arzu etməyən subyekt zahirən intihara bənzər uydurma hərəkətlər edir. Məsələn, uksus sirkəsini içmək, az dozada zəhərli maddə qəbul etmək və s. buna nümunə ola bilər. İnsan əhəmiyyət vermədiyi hallarda da bədbəxt hadisə onun həyatının itirilməsinə səbəb ola bilər. Bu cür hərəkətlər, adətən özünü həyatdan məhrum etmək məqsədini güdmür, özünə diqqəti cəlb etmək, yaxud «özünün haqlı olduğunu sübuta yetirmək», nəyəsə, nail olmaq qabiliyyətinə malik olduğunu nümayiş etdirmək istəyərkən belə hadisələr baş verir. Bu zaman ölümün baş verməsi, intihar hesab olunmur və həmin vəziyyətlərdə özünü ehtiyatsızlıqdan öldürmə hadisəsi, bədbəxt hadisə baş verir...
İnsan həyatı o qədər dəyərli nemətdir ki, fikrimizcə, heç bir insan əslində intihara laqeyd qala bilməz. İntihar elə bir addımdır ki, insan belə addımı xüsusi, ekstremal vəziyyətlərdə, ölmək istəməsi haqqında nəticəyə gəldiyi vaxtlarda atır və məhz bu məqsədi reallaşdırmaq üçün intihar hərəkətini edir. Əgər hərəkətlər yalnız həyat üçün, risklə əlaqədar edilirsə və şəxs sağ qalmaq ümidini hələ sona qədər itirmirsə, belə hərəkətləri intihar kimi qiymətləndirmək ciddi tədqiqatlar tələb edir. İntihar zamanı özünü həyatdan məhrum etməyə yönələn hərəkətlərlə, habelə hərəkətsizliklərlə meydana çıxmış nəticələr arasında səbəbli əlaqənin olması olduqca vacibdir. İstənilən anlaqlı şəxs özünü şüurlu və könüllü surətdə həyatdan məhrum edə bilər. Ağır psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən şəxslərin özlərini həyatdan məhrum etməsi intiharın klassik formasıdır. Xərçəng, QİÇS və ürək xəstələrində intiharetmə ehtimalı normal insanlara nisbətən ən azı iki dəfə çox olur...
(Davamı var)
Qeyd: İstifadə edilmiş 337 mənbə kitabın sonunda göstərilir.
Təqdim etdi: Sultan Laçın
